Arcydzięgiel litwor Archangelica officinalis

Tę cenną roślinę znano już w starożytności, a jego nazwę wiążę się z archaniołem Gabrielem. Być może z tego powodu trafił do klasztorów, gdzie pieczołowicie uprawiany jako korzeń Ducha Świętego. Braciszkowie żuli go wytrwale, wierząc, że pozwoli im zachować długowieczność.
Arcydzięgiel wchodził też w skład wody melisowej karmelickiej, leczącej zaburzenia trawienne i nerwy, oraz balsamu komandorskiego, likwidującego rany i owrzodzenia. Niezależnie od tego, arcydzięgiel był składnikiem średniowiecznego uniwersalnego leku teriaku oraz ogólnie znaną odtrutką i środkiem przeciwko zarazie. Zalecano ludziom co jeszcze powietrza nie zachwycili, rano na czczo, zaczym z domu wychodzić mają, niech ten korzeń żują i trzymają w gębie.

Występowanie
W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, natomiast podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża oraz w dolinach rzek. W stanie dzikim można go spotkać na górzystych i wilgotnych terenach Europy oraz Azji.

Inne nazwy ziele Ducha Świętego, arcydzięgiel lekarski, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, litwor, anielskie ziele, angelika, archangielski korzeń

Opis
Roślina wieloletnia. Osiąga do 200 cm. Łodyga gruba, naga, bruzdowana, rozgałęziona, pusta w środku. Liście pierzasto złożone, ulistnienie skrętoległe. Kwiaty drobne, zebrane w baldach. Owocem jest rozłupka. Kwitnie od maja do lipca.

ZIELONA KONFITURA Z ARCYDZIĘGLA
Wiosną ściąć młode, niezdrewniałe ogonki liściowe i pędy kwiatowe arcydzięgla. Umyć, pokrajać ukośnie na kawałki 10-13 cm i zalać osoloną wrzącą wodą. Na około 1/2 I wody dodać 8 dag soli. Po 24 godzinach łodygi odsączyć, zdjąć skórkę i opłukać. Przygotować gęsty syrop z 1 kg cukru i 3/4 szklanki wody na 1 kg surowca. Gdy syrop odparuje, a lany będzie się ciągnął jak nitka, wrzucić łodygi i smażyć je około 20 minut. Odstawić.
Na drugi dzień znowu krótko smażyć i odstawić. Powtarzać smażenie tak długo, aż łodygi nabiorą przejrzystości dobrej konfitury. Można je przechowywać w syropie, albo wyjąć z syropu, obsypać cukrem pudrem i suszyć powoli. Przechowywać w szczelnym naczyniu.

Surowiec
Korzeń oraz ogonki liściowe zbiera się w październiku (1 rok wzrostu), a nasiona w lipcu (w drugim roku wzrostu).
W apteczce
Arcydzięgiel zawiera olejki eteryczne nadające roślinie silną woń (alfa-felandren, alfapinen, makrolakton), pochodne kumaryny (ostenol, angelicyna, bergapten), flawonoidy, kwasy organiczne, pektyny, taniny, garbniki, cukry, żywice oraz sitosterol. Zawiera składnik pobudzający wydzielanie interferonu, który zwalcza infekcje wirusowe u ludzi i zwierząt. Główne właściwości lecznicze arcydzięgla to regulacja pracy przewodu pokarmowego. Pobudza on wytwarzanie soku żołądkowego, a także innych enzymów trawiennych. Znosi bóle i wzdęcia brzucha. Jest środkiem zalecanym przy raku łaknienia. Działa uspokajająco.

Prawdopodobnie arcydzięgiel zawiera czynnik pobudzający wytwarzanie interferonu, który odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu systemu odpornościowego, broniącego organizm przed wirusami i nowotworami.

Uwaga
Osoby spożywające przetwory z arcydzięgla podczas opalania mogą ulec poparzeniu.

W kuchni
To właśnie korzeń Ducha Świętego był wykorzystywany przez benedyktynów przy produkcji słynnego likieru Chartreuse. Jest składnikiem mieszanek ziołowych używanych do produkcji wermutów. Kandyzowane łodygi wykorzystuje się do ozdabiania ciastek, tortów a zmielony korzeń jest przyprawą stosowaną w cukiernictwie.