Leki z domowej apteki

Zbieramy zioła
Przed przystąpieniem do zbioru surowców zielarskich należy wiedzieć, jaki organ lub część rośliny jest potrzebna. Dobrze też wiedzieć, który moment jest najlepszy do pozyskania surowca - w jego wnętrzu powinno się znajdować jak najwyższe stężenie związków biologicznie czynnych, niezbędnych do tego, by roślina lub jej przetwór wywołał w organizmie pożądane efekty. Nie jest to łatwe, ponieważ wiąże się ze zmiennymi warunkami klimatyczno-środowiskowymi. Rośliny pochodzące z różnych siedlisk różnią się składem chemicznym, w tym zawartością substancji biologicznie aktywnych. Wpływają na to m.in. rodzaj gleb, zmienne pH gleby, różna zawartość soli mineralnych w podłożu oraz związany z tym stopień ich przyswajalności, wilgotność, nasłonecznienie oraz wiele innych.
Aby swobodnie zajmować się tematyką ziół i zielarstwa, na pewno potrzebne jest, oprócz elementarnej wiedzy, doświadczenie. Kierując się kilkoma cennymi wskazówkami, nawet początkujący zielarz może osiągnąć zamierzony cel.

Jakie surowce?
Zbierając surowce, szczególnie te przeznaczone do konsumpcji, należy zwrócić uwagę na to, czy wybrane okazy nie zostały porażone przez szkodniki roślin lub choroby wywołane obecnością grzybów lub wirusów. Obecność grzybów na roślinie może być niebezpieczna dla zdrowia konsumentów. Produkowane przez nie toksyny (mykotoksyny) mogą przeniknąć do przetworów,
a następnie przedostać się do wnętrza naszego organizmu i wywołać niepożądane efekty. Zbierając części nadziemne, można pozyskiwać ziele, nasiona lub kwiatostany (kwiaty).
Ziele najczęściej zbiera się na początku kwitnienia, kiedy zielone pędy są młode i niezdrewniałe (zdrewniałe części łodyg są zazwyczaj odrzucane, ze względu na niską wartość surowca). Kwiatostany i kwiaty zaczyna się pozyskiwać również w początkowym okresie kwitnienia (choć zdarzają się wyjątki), zazwyczaj w momencie, w którym około 50% roślin ma w pełni rozwinięte kwiaty. Zbiór w okresie pełnego kwitnienia nie jest pożądany, gdyż podczas suszenia surowca kwiaty zmieniają kolor, tracą substancje czynne i stają się bezwartościowe.
Nasiona powinny być zbierane, gdy zostaną wykształcone, a w ich wnętrzu dojdzie do określonych procesów związanych z dojrzewaniem (wówczas zawartość wody w nasionach ulega znacznej redukcji, dzięki czemu taki surowiec jest łatwy do przechowywania). Najczęstszym momentem gotowości nasion do zbioru jest czas po przekwitnięciu rośliny, kiedy owoce (organy zawierające nasiona) zaczynają obsychać i wysypywać się na glebę.
Korzenie i kłącza zbiera się późną je-sienią w pierwszym roku uprawy lub wczesną wiosną w drugim roku uprawy. Przystępując do zbioru na wiosnę, trzeba zrobić to przed rozpoczęciem wegetacji roślin.

Kilka ważnych rad
• Zbiór ziół należy przeprowadzać w dni suche, ciepłe i słoneczne. Pozyskane z rosą lub zmoczone deszczem szybko fermentują, a na powierzchni pojawia się pleśń. Dochodzi do zmiany barwy. która w warunkach prawidłowych, po wysuszeniu surowca, powinna przypominać naturalny wygląd świeżej rośliny.
• Suszenie roślin trzeba rozpocząć tuż po zbiorze.
• Surowiec - z wyjątkiem korzeni i kłączy- nie wymaga mycia.
Niektóre gatunki roślin wytwarzają substancje toksyczne, będące przyczyną podrażnień, a niekiedy poważniejszych zmian skórnych. Aby tego unikać, podczas zbioru surowca powinno się używać rękawic ochronnych, zabezpieczających przed bezpośrednim kontaktem ze związkami biologicznie aktywnymi.roślin w stanie naturalnym jest objętych całkowitą lub częściową ochroną gatunkową, dlatego nie wolno pozyskiwać ze stanu dzikiego. Aby mieć pewną wiedzę o tym, które gatunki podlegają ochronie prawnej, a które bez przeszkód można zbierać, należy śledzić literaturę branżową, a także strony internetowe, m.in. Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl).
• Rośliny należy zbierać z miejsc oddalonych od tras szybkiego ruchu, autostrad, rowów przydrożnych czy dużych zakładów przemysłowych, gdzie natężenie ruchu generuje duże ilości związków toksycznych, często kumulowanych w organach roślinnych.

Suszenie surowców zielarskich
Prawidłowe suszenie roślin zielarskich, które posłużą do sporządzenia leków lub przypraw, jest niezwykle istotne, ponieważ wpływa na zawartość substancji aktywnie czynnych w surowcu. To decyduje o wartości leczniczej danej rośliny. Technologia suszenia obejmuje całkowity przerób roślin zielarskich od zbiorów poprzez suszenie aż do momentu uzyskania surowca zielarskiego.
Głównym celem suszenia jest usunięcie wody z tkanek roślinnych, przez co zostaje zahamowana aktywność enzymów zawartych w surowcu. W dobrze wysuszonej roślinie aktywność enzymów właściwie ustaje. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien mieć zbliżoną zawartość substancji aktywnie czynnych jak w żywej roślinie. Nieprawidłowy sposób suszenia może ją obniżyć, a nawet uczynić surowiec bezużytecznym.
Podstawowa zasada sprowadza się do tego, aby wysuszyć rośliny w jak najkrótszym czasie w temperaturze optymalnej dla danego gatunku. Wysuszony surowiec zawiera zwykle 11-12% wody Temperatura suszenia jest istotna, ponieważ zbyt wysoka powoduje obniżenie ciał aktywnie czynnych w surowcu, zbyt niska przedłuża proces suszenia.
W momencie zbioru wszystkie nadziemne części roślin powinny być suche. Przed rozpoczęciem suszenia należy zrobić przegląd materiału. Należy odrzucić uszkodzone, odbarwione części rośliny, a także pozbyć się ciał obcych (fragmenty roślin innych gatunków, części rośliny, storę nie są surowcem). Korzenie i kłącza otrząsa się z piasku i ziemi, odcina od łodyg i myje w bieżącej wodzie.
Przy dobrej pogodzie surowce można suszyć na słońcu (korzenie, kłącza, kora. owoce) oraz w cieniu (kwiaty, liście, ziele) inną metodą jest suszenie w pomieszczeniach lub w suszarniach ogrzewanych.
Na suszarnie naturalne nadają się pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne, takie jak strychy, komórki, stodoły, izby mieszkalne. Pomieszczenia powinny być czyste oraz wolne od wszelkich zapachów.

Niezwykle ważne jest aby surowiec znajdował się w miejscu przewiewnym zacienionym, był zabezpieczony przed kurzem oraz zwierzętami domowymi.
Do pomieszczenia. którym suszy się rośliny, nie powinno docierać bezpośrednie światło słoneczne, które je odbarwia i niszczy zawarte w nich związki czynne. Zioła często suszy się na płytach kuchennych, czystych blachach oraz sitach. Przy większych partiach używa się suszarni ogrzewanej, w której obieg powietrza ciepłego jest wymuszany przez wentylatory. Metoda suszenia, temperatura i czas są uzależnione od rodzaju surowca oraz gatunku rośliny, z jakiej był pobrany.
Niektóre surowce, takie jak ziele dziurawca, można zawieszać na rozciągniętych siatkach albo sznurkach. Nie powinno się zawieszać ziół powiązanych w pęczki, gdyż ściśnięte rośli-w trudnie wysychają i zaczynają pleśnieć.

Ziele
Tuż po zbiorze ziela należy rozpocząć jego suszenie, aby zapobiec zachodzącym w komórkach roślinnych zmianom. Optymalna temperatura suszenia zwykle wynosi 35°C W warunkach domowych ziele można szybko wysuszyć w kuchenkach i piecach, ale to metoda nieopłacalna. doprowadzająca do dużych strat. Najlepszym rozwiązaniem jest suszenie surowca w warunkach naturalnych w miejscu przewiewnym i zacienionym. Zioła powinno się rozkładać cienkimi warstwami na deskach, sitach, matach, podestach, papierach lub tkaninach, należy zapewnić dobry przepływ powietrza. Nie dodaje się nowych partii do surowca częściowo już przesuszonego. W trakcie suszenia trzeba uważać, aby surowiec był jak najmniej przekładany. Zapobiegnie to nadmiernemu rozkruszeniu ziela i opadaniu liści. Dobrze zasuszone ziele zachowa naturalną barwę liści, kwiatów oraz łodyg. Łodygi powinny się bez trudu łamać, a liście łatwo kruszyć.

Liście
Przed suszeniem liście oczyszczamy z wszelkich zanieczyszczeń. Pozbywamy się długich ogonków i uszkodzonych fragmentów. Pozostawiamy tylko liście jednolite, zdrowe bez plam i przebarwień. Surowiec najlepiej suszyć w warunkach naturalnych, w miejscu ciepłym, suchym i zacienionym. Używając suszarni ogrzewanych, trzeba uważać, aby temperatura nie przekroczyła 35°C. Surowiec rozkładamy cienką warstwą na papierze, deskach, sitach albo matach. Wysuszone liście są kruche, dlatego należy unikać poruszania nimi, kruszenia. Dobrze wysuszony surowiec powinien łatwo się łamać, ale nie kruszyć w pył po dotknięciu. Po wysuszeniu najlepiej pakować do drewnianych lub plastikowych skrzyń wyłożonych papierem.

Kwiaty
Te najdelikatniejsze organy roślinne wymagają szczególnej troski i staranności suszenia. Nie mogą ulec zgnieceniu. W zależności od gatunku rośliny, suszyć woźna całe kwiatostany, pojedyncze kwiaty lub same płatki. Cienką warstwę surowca należy suszyć w cieniu w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 30°C. Wysuszone kwiatostany ociera się na sitach, po zabiegu odrzuca się łodyżki kwiatostanowe i inne zanieczyszczenia organiczne. Dobrze wysuszony surowiec powinien zachować naturalną barwę, a po zgnieceniu w palcach musi się rozsypywać.

Owoce
Przed suszeniem dokonuje się sortu, odrzucając psujące się owoce, zanieczyszczenia mineralne, fragmenty rośliny, takie jak liście czy szypułki. Owoce suszy się najczęściej w suszarniach ogrzewanych w temperaturze 30-60°C. W warunkach domowych można, zachowując ostrożność, przeprowadzić suszenie w piekarniku. Trudne w suszeniu są owoce mięsiste - wybiera się tylko te świeże, jędrne i dojrzałe. Trzeba je wyłożyć cienką warstwą na blachach pokrytych papierem. Podczas suszenia należy pilnować, aby owoce się nie zlepiały.
Większość owoców suchych, np.: kolendra, koper ogrodowy, suszy się w warunkach naturalnych, na słońcu.

Korzenie i kłącza
Przed suszeniem należy je dokładnie przemyć pod bieżącą wodą. Należy odrzucić zanieczyszczenia, części zgrubiałe, nadgniłe i zbutwiałe. Korzenie drobne suszy się w całości, grube kroi na kawałki. Niewielkie ilości korzeni można suszyć w piekarnikach, na rusztach, przy piecu. Temperatura suszenia korzeni i kłączy jest wyższa niż u pozostałych surowców - na początku ok. 30°C, potem 40°C i więcej. Prawidłowo wysuszony surowiec powinien być twardy, ale łamliwy, powinien zachować naturalną barwę. Po wysuszeniu surowiec należy zapakować do papierowych toreb lub skrzyń drewnianych wyłożonych papierem.

Kora
Przesortowaną korę bez gałązek i zbyt war dych części surowca należy suszyć na słońcu lub w piekarniku albo płytach kuchennych. W suszarni ogrzewanej temperatura w końcowym okresie wynosi 50-70°C. Kora po wysuszeniu powinna się łamać z trzaskiem przy zginaniu. Jest to surowiec trwały, zachowuje wartość nawet przez kilka lat.

Postacie leków
Surowce zielarskie i leki - by uzyskać optymalny efekt - powinny być przygotowane w postaci odpowiedniej dla rodzaju surowca i gatunku rośliny. W zależności od części rośliny, z jakiej pobierany jest surowiec oraz dolegliwości, którą preparat ma zwalczyć, stosuje się trzy podstawowe rodzaje leków ziołowych stosowanych wewnętrznie:
• wyciągi wodne
• wyciągi alkoholowe
• preparaty ze świeżych lub suszonych ziół
Zanim przystąpi się do przyrządzenia wyciągu wodnego, należy się upewnić, czy substancja aktywnie czynna występująca w surowcu zielarskim jest dobrze rozpuszczalna w wodzie, czy nie ulotni się z parą wodną w czasie ogrzewania. Leki ziołowe z zastosowaniem wody występują najczęściej w postaci naparu lub odwaru.

Napar jest wyciągiem wodnym z oczyszczonych miękkich części surowca zielarskiego, tj. pączków, kwiatów, ziela, liści. Przygotowanie naparu przypomina parzenie herbaty. 1 łyżkę mieszanki ziołowej lub jednolitego surowca zalewa się szklanką wrzącej wody lub gorącego mleka ustawia pod przykryciem na ok. 20 minut Wyciąg popija się ciepły lub letni 2-3 dziennie. Należy stosować wyłącznie świeżo zaparzony.

Odwar to wyciąg wodny uzyskany z twardych części surowca zielarskiego, tj.: korzeni, kłączy, łodyg, owoców lub nasion. Jedną łyżkę mieszanki ziołowej lub jednolitego surowca zalewa się letnią wodą i podgrzewa około 30-60 minut, mieszając i nie dopuszczając do wrzenia. Następnie odwar przecedza się przez sito i uzupełnia gorącą wodą. Pije się ciepły lub zimny 2-3 razy dziennie. Należy stosować świeżo zaparzony.

Macerat jest wyciągiem wodnym przygotowywanym na zimno (z korzeni, nasion). Surowiec zalewa się letnią wodą w proporcjach 1:20 (jedna część surowca, dwadzieścia części wody), pozostawia na 30 minut, mieszając. Po przecedzeniu macerat jest gotowy do spożycia. Wyciągi wodne są nietrwałe. Bardziej praktyczne, wykazujące się silniejszym działaniem są wyciągi olejowe, alkoholowe oraz winne. Wyciągi alkoholowe są sprawdzonym sposobem na ekstrahowanie substancji czynnych. Alkohol jest lepszym rozpuszczalnikiem niż woda, w wyciągu alkoholowym rozpuszczają się prawie wszystkie występujące w ziołach substancje czynne.

Nalewka to wyciąg alkoholowy mający skoncentrowaną, płynną formę. Otrzymuje się ją przez wytrawienie 70% lub słabszym alkoholem suchego, rozdrobnionego surowca. Nalewkę z surowca łagodnie działającego przyrządza się z jednej części surowca i pięciu części spirytusu lub wódki, nalewka z surowca silnie działającego przyrządzana jest z jednej części surowca oraz 10 części alkoholu.
Naczynie z roztworom zamyka się szczelnie i przechowuje w ciepłym miejscu przez dwa tygodnie, wstrząsając 2-3 razy dziennie. Po tym okresie należy wycisnąć płyn przez watę, a oczyszczoną nalewkę zamknąć w szczelnym naczyniu. Naczynie musi być ciemne, aby chronić substancje czynne przed dostępem światła. Nalewki stosuje się wewnętrznie lub zewnętrznie jako środek bakteriobójczy. Zwykle jednorazowa dawka nalewki to 25-50 kropli rozcieńczonych w wodzie.

Wyciągi stabilizowane (intracta) to wyciągi alkoholowe ze słabo działających, świeżych ziół. Wyciągi stabilizowane są gorącym alkoholem w celu unieczynnienia enzymów mogących spowodować rozkład związków zawartych w roślinie. Trwałość wyciągów ze świeżych stabilizowanych surowców roślinnych jest większa niż nalewek, ponieważ nie zachodzą w nich już żadne zmiany wywołane działaniem
enzymów.

Wyciągi zagęszczone (extracta) uzyskuje się przez wytrawienie substancji czynnych z suchych surowców zielarskich na zimno odpowiednim rozpuszczalnikiem (często jest to alkohol etylowy 70%). W zależności od stopnia zagęszczenia wyciągi dzieli się na wyciągi płynne (extracta fluida), gdzie jednej części surowca zielarskiego odpowiada jedna część wyciągu, wyciągi gęste (iexracta spisa), mające gęstą konsystencję i zawartość wody nieprzekraczającą 30% oraz wyciągi sypkie (extracta sicca) w postaci sypkiego proszku o zawartości wody do 5%.

Syrop jest ciekawym i dosyć prostym do przyrządzenia lekiem. Na początek należy przygotować napar lub odwar według podanych powyżej receptur. Roztwór podgrzewa się, dodając do niego dużą ilość miodu lub cukru nierafinowanego i miesza aż do rozpuszczenia. Syropy stosowane są często jako leki na kaszel dla dzieci, ponieważ ich słodki smak niweluje nieprzyjemny czasem smak samych ziół. Syrop należy przechowywać w lodówce.

Inhalacje ziołowe polegają na wdychaniu gorących oparów z ziół. Zioła umieszczone w szerokim, dużym naczyniu zalewa się wrzątkiem, następnie pochyła nad naczyniem z głową przykrytą ręcznikiem i wdycha opary przez 10-15 minut. Po zabiegu nie należy przez jakiś czas przechodzić do chłodniejszych pomieszczeń.

Wina lecznicze są smacznym pomysłem na dostarczenie organizmowi substancji leczniczych. Wino uzyskuje się z oczyszczonych zmiksowanych owoców, które umieszcza się w gąsiorze i zalewa wodą z rozpuszczonym cukrem w proporcji 1:2 (jedna część surowca, dwie części wody z cukrem). Ilość cukru powinna odpowiadać połowie wagi zużytych owoców. Następnie dodaje się drożdże oraz zioła (ok 10 łyżek) i zatyka gąsior rurką fermentacyjną. Po trzech dniach należy drugą taką samą ilość cukru rozpuścić w wodzie w proporcji 1-l i ostrożnie dolać. Po dwóch tygodniach przecedzić młode wino, pozostała miazgę odwirować płyny połączyć i pozostawić do klarowania.

Kompresy przygotowuje się zanurzając gazę lub czystą miękką tkaninę z bawełny lub lnu w mocnym i gorącym wyciągu wodnym, naparze lub odwarze lub w rozcieńczonym wyciągu alkoholowym Kompres przykłada się i przymocowuje do bolącego miejsca przy stłuczeniach, zranieniach, opuchnięciach. zapaleniach skóry. otarciach, krwawieniach, siniakach. Stosuje sic; takie na bóle głowy, gardła i skurcze mięśni. Substancje lecznicze zawarte w okładzie pod wpływem temperatury wykazują działanie gojące.

Maści i balsamy tworzone są często z użyciem niewchłanianej przez skórę wazeliny lub wosku parafinowego. Maść można przygotować również na bazie tłuszczów zwierzęcych, ale nie jest to powszechnie praktykowane. Aby przyrządzi maść należy wazelinę lub wosk roztopić i dodawać zioła, podgrzewając mieszankę przez około dwie godziny. Maści używa się na różne dolegliwości skóry, jak otarcia, skaleczenia, zadrapania, wypryski i wysypki.

Kremy - przygotowanie kremu polega na podgrzaniu w naczyniu (ok. 3 godziny) emulgującej maści, gliceryny, niewielkiej ilości wody oraz surowca zielarskiego W sklepach zielarskich dostępne są emulgujące maści do łączenia z ziołami. Krem można przechowywać przez kilka miesięcy